Ochrona Jeziora Wigry, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków i siedlisk objętych siecią Natura 2000

W dniu 26 czerwca 2009 r. w Warszawie Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych podpisało ze Stowarzyszeniem „Człowiek i Przyroda” umowę o dofinansowanie projektu pt.: „Ochrona jeziora Wigry ze szczególnym uwzględnieniem gatunków i siedlisk objętych siecią Natura 2000”. Projekt uzyskał dofinansowanie w konkursie 1/2008 „Ochrona siedlisk i gatunków in situ”, w ramach działania 5.1 „Wspieranie kompleksowych projektów z zakresu ochrony siedlisk przyrodniczych (ekosystemów) na obszarach chronionych oraz zachowanie różnorodności gatunkowej”.

Projekt współfinansowany jest przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko (85% wartości projektu) oraz przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (15%).

Realizacja projektu przewidywana była na lata 2009-2011, a jego wartość całkowita wynosiła 724 057,48 PLN.

Jezioro Wigry jest największym w województwie podlaskim jeziorem polodowcowym, położonym na pograniczu dwóch mezoregionów - północna część zbiornika leży w granicach Pojezierza Wschodniosuwalskiego, a południowa - Równiny Augustowskiej. Część północna jeziora wyróżnia się obecnością pagórkowatych form moreny czołowej, zbudowanej z glin, głazów i żwirów, natomiast część południowa leży na obszarze rozległego sandru, na który składają się piaski i żwiry fluwioglacjalne pokryte cienką warstwą moreny dennej. Jezioro Wigry należy do zbiorników typu rynnowo-wytopiskowego o bardzo urozmaiconej linii brzegowej z licznymi zatokami (długość linii brzegowej bez wysp wynosi 63,93 km). Powierzchnia jeziora wynosi 2187 ha, głębokość maksymalna 73 m, a średnia głębokość – 15,9 m.

Obecnie jezioro ma charakter zbiornika mezo- i eutroficznego. Jezioro charakteryzuje się wysokim zróżnicowaniem bogactwa ilościowego fitoplanktonu w poszczególnych jego częściach. Przez ostatnie kilkadziesiąt lat jezioro podlegało ciągłej eutrofizacji, a najsilniej proces ten przebiegał w Zatoce Hańczańskiej, do której wpływa Czarna Hańcza.

Biomasa planktonu w jeziorze często osiąga wartości charakterystyczne dla silnie eutroficznych jezior polimiktycznych. Dominującym gatunkiem roślinności zanurzonej jest rogatek sztywny, a wynurzonej trzcina pospolita. Ponadto występują tu: rdestnica przeszyta, rdestnica połyskująca, włosienicznik krążkolistny, włosienicznik wodny (objęty ochroną ścisłą), kłoć wiechowata (objęta ochroną ścisłą), rdestniczka gęsta (objęta ochroną ścisłą oraz umieszczona na czerwonej liście i w czerwonej księdze), moczarka kanadyjska, grążel żółty (objęty ochroną częściową), grzybienie białe (objęte ochroną częściową) i rzęsa drobna.

Cechą charakterystyczną zooplanktonu jeziora jest relatywnie ubogi gatunkowo zespół wrotków, a bogaty – skorupiaków. Wyraźnie zaznaczył się spadek znaczenia gatunków typowych dla jezior niskiej trofii przy jednoczesnym wzroście roli organizmów charakterystycznych dla eutrofii. W faunie mięczaków (naroślinnych i dennych) w litoralu jeziora stwierdzono występowanie Potamopyrgus antipodarum (P. jenkinsi), który od niedawna pojawił się na omawianym obszarze i prawdopodobnie znajduje się na tym terenie w fazie ekspansji. Ponadto stwierdzono tu obecność 12 gatunków i jednego podrodzaju ślimaków oraz 3 gatunków i jednego rodzaju małży, w tym szczeżui wielkiej Anodonta cygnea (objęta ochroną ścisłą). Największe liczebności zanotowano na głębokości 1 m, z wyraźną dominacją Potamopyrgus antipodarum, jak też na głębokości 0,5 m, z wyraźną dominacją Dreissena polymorpha. Malakofauna litoralu jeziora Wigry jest ogólnie jakościowo uboga oraz mało różnorodna, natomiast bardzo zróżnicowana pod względem liczebności. Mała liczba gatunków mięczaków może być wynikiem nadmiernej eutrofizacji środowiska lub rezultatem konkurencyjnego oddziaływania P. antipodarum.

W jeziorze Wigry występują wszystkie gatunki ryb stwierdzone w sielawowych jeziorach Parku. Najnowsze wyniki badań, uzyskane na podstawie połowów regulacyjnych i doświadczalnych, wykazują występowanie 29 gatunków ryb. Spośród nich 4 gatunki objęte są ochroną - piskorz - Misgurnus fossilis, koza - Cobitis taenia, różanka - Rhodeus sericeus amarus i śliz - Noemachilus barbatulus. Ponadto, troć jeziorowa zaliczana jest do gatunków skrajnie zagrożonych, sieja jest gatunkiem narażonym na wyginięcie, a sum i różanka są gatunkami rzadkimi.

Kompleksowe badania fauny ptaków przeprowadzone były w 1998 roku. Wówczas na jeziorze Wigry wraz z pobrzeżem stwierdzono występowanie 137 gatunków ptaków, w tym 86 gatunków lęgowych i 51 nielęgowych. Spośród 85 gatunków, tworzących w r. 1998 awifaunę lęgową jeziora Wigry (nie stwierdzono wówczas kropiatki, wykazanej w innych latach) 29 gatunków to ptaki wodne lub wodno-błotne. Pozostałe 56 gatunków, to ptaki ekologicznie związane z siedliskami i krajobrazem leśnym lub krajobrazem kulturowym - rolniczo-leśnym. Jezioro jest rejonem lęgowym siedmiu gatunków ptaków, które jako szczególnie zagrożone, włączone zostały do "Polskiej czerwonej księgi zwierząt" (Głowaciński 1992). Są to: bąk, gągoł, kania ruda, bielik, kropiatka, zielonka i wąsatka. Ósmy gatunek - szlachar, gnieździł się na Wigrach jeszcze w r. 1983. Nadal występuje on na tym jeziorze w porze wiosennej i za prawdopodobne uznać można, iż po zapewnieniu odpowiednich warunków będzie się jeszcze gnieździł na wyspach plosa środkowego i zachodniego. Poza ośmioma wymienionymi, jezioro Wigry wraz z pobrzeżem wykorzystuje szereg innych gatunków ptaków z "Polskiej czerwonej księgi zwierząt". Podczas koczowań w okresie lęgowym lub podczas przelotów, albo w okresie zimowania, występują tu: nur czarnoszyi, kormoran, świstun, rożeniec, rybołów, batalion, mewa mała, rybitwa białoskrzydła, rybitwa białoczelna i dzięcioł trójpalczasty. Jezioro Wigry można zatem uznać za obiekt ważnej ostoi ptaków. Wigry są ostoją co najmniej 18 gatunków ptaków "specjalnej troski". Rozległość zachowanych naturalnych siedlisk sprawia, że stanowią one też ostoję szeregu dalszych gatunków rzadkich i zagrożonych, nie włączonych do "Polskiej czerwonej księgi zwierząt". Są też ostoją lęgową kilkunastu gatunków, którym przypisuje się status zagrożenia w Europie (Tucker, Heath 1994). Rozpatrując najbardziej generalnie wartość awifauny jeziora Wigry, uwypuklić należy fakt, iż posiadają tu stanowiska lęgowe dwa gatunki ptaków zagrożonych w skali światowej: kania ruda i bielik.

Nad Wigrami zlokalizowane są stanowiska bobra europejskiego (gatunek objęty ochroną częściową i siecią Natura 2000) oraz wydry (gatunek objęty ochroną częściową i siecią Natura 2000). Zwierzęta te jeszcze do niedawna były rzadkością nad Wigrami, a obecnie można je spotkać w wielu miejscach.

Na obszarze jeziora można wyróżnić podwodne łąki z ramienicami oraz mniej lub bardziej wyraźnie wydzielone przestrzennie pasy roślinności zanurzonej (Potamion) i roślin o liściach pływających (Nymphaeion). Zbiorowiska te są w kręgu zainteresowania Unii Europejskiej.

Jezioro Wigry jest bardzo istotnym elementem obszarów chronionych naszego kraju, o znaczeniu międzynarodowym. W 1975 roku jezioro wpisane zostało na listę najcenniejszych zbiorników wodnych na świecie, w ramach tzw. Projektu „Aqua”. W 2002 roku Wigierski Park Narodowy, wraz z jeziorem Wigry, został uznane za obszar wodno-błotny o znaczeniu międzynarodowym, chroniony na mocy międzynarodowej Konwencji Ramsarskiej. Cały Park stanowi również część obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Puszcza Augustowska” oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Wigierska”.

Celem strategicznym projektu jest poprawa stanu siedlisk i warunków bytowania gatunków roślin i zwierząt na obszarze jeziora Wigry. Zatem wszystkie zaplanowane zadania są podporządkowane temu celowi. Realizowane są następujące zadania: (1) Przeprowadzenie inwentaryzacji roślinności zanurzonej, w tym łąk ramienicowych, (2) Przeprowadzenie inwentaryzacji roślinności wynurzonej, (3) Przeprowadzenie inwentaryzacji mięczaków, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków objętych siecią Natura 2000 oraz gatunków obcych – inwazyjnych, (4) Zarybienie jeziora Wigry narybkiem sielawy, (5) Wykaszanie trzcinowisk na powierzchni 6 ha poprawiające warunki tarliskowe cennych ekologicznie gatunków ryb, (6) Zinwentaryzowanie miejsc szczególnie narażonych na dopływ do jeziora zanieczyszczeń oraz opracowanie planu ochrony strefy brzegowej jeziora, (7) Określenie presji kormoranów na populację ryb jeziora Wigry, (8) Przeprowadzenie inwentaryzacji ptaków wodnych i wodno-błotnych występujących na jeziorze Wigry, (9) Wykonanie mapy rozmieszczenia prądów wodnych w jeziorze Wigry, (10) Wykonanie opracowania dot. waloryzacji przyrodniczej jeziora, (11) Przeprowadzenie działań o charakterze naukowo-edukacyjnym na temat ochrony jeziora Wigry.

Realizacja projektu przyczyni się do ochrony najcenniejszych elementów przyrodniczych jeziora. Niektóre zadania będą bezpośrednio wpływały na poprawę warunków w jeziorze (np. wykaszanie trzcinowisk), a inne w sposób pośredni, np. dopasowanie (zweryfikowanie) zasad udostępniania jeziora dla turystyki. Istotnym elementem projektu jest inwentaryzacja gatunków i siedlisk wskazanych w załącznikach Dyrektywy Siedliskowej i Dyrektywy Ptasiej. Informacje na temat lokalizacji, stanu i zagrożeń dla tych obiektów pozwolą skuteczniej je chronić, a jednocześnie będą punktem wyjściowym do prowadzenia monitoringu przyrodniczego.

Projekt składa się z szeregu działań, które wymagają często stosowania bardzo specjalistycznych metod, z użyciem nowoczesnego sprzętu. Inwentaryzacja roślinności zanurzonej jest wykonywana przy użyciu aparatury do akustycznego rozpoznawania typu dna, o nazwie RoxAnn Groundmaster Stereo System, brytyjskiej firmy Stenmar Sonavision Ltd. System RoxAnn tworzą: 2 echosondy (28kHz i 200 kHz), wzmacniacz zasięgowej regulacji wzmocnienia (TVG), zespół filtrów, układ detekcji i lokalizacji ech oraz procesor przetwarzający odbierane sygnały na dwa parametry E1 i E2, pozwalające na identyfikację rodzaju dna. Całość systemu uzupełniają przenośny komputer z oprogramowaniem do akwizycji i przetwarzania danych oraz system pozycjonowania GPS. Istota pracy systemu RoxAnn polega na wykorzystaniu zjawiska odbić wielokrotnych, które powstają, gdy fale akustyczne emitowane przez echosondę w kierunku dna odbijają się od nierówności dna i powierzchni wody. Analizie poddawane są właściwości pierwszego i drugiego z powstających ech, gdzie drugie echo pochodzi od tych fal, które odbijają się dwukrotnie od dna i raz od powierzchni wody. System RoxAnn został zaopatrzony przez producenta w podstawowy wzorzec umożliwiający identyfikację typu dna. Użytkownik ma jednak możliwość korygowania tego wzorca, czy wręcz tworzenia nowego, dla precyzyjniejszego rozpoznawania typu dna. W przypadku badań nowych akwenów konieczne jest stworzenie wzorców, które będą odpowiadały, zazwyczaj niewielkiemu zróżnicowaniu typu dna. Będzie to wymagało swego rodzaju kalibracji sprzętu, polegającej na odniesieniu pomierzonych wartości parametrów do występujących w danych miejscach typów dna. W tym celu, przy pomocy kotwiczki lub płetwonurków, pobierane będą próby roślin ze wszystkich tych partii dna, w których rejestrowano wyraźne różnice mierzonych parametrów.

Inwentaryzacja roślinności wynurzonej jest wykonana przy użyciu zdjęć satelitarnych. Analiza tych zdjęć będzie przeprowadzona w programie ArcGIS 9.2 z Image Analysis. Z wybranych obszarów strefy brzegowej jeziora (ich liczba jest określana na podstawie analizy zdjęć satelitarnych) pobierane są próby roślin do badań taksonomicznych.

Inwentaryzacja mięczaków jest wykonana na podstawie pobranych z dna jeziora prób. Próby są pobierane w różnych porach roku (przez 2 lata). Miejsca poboru prób uwzględniać będą batymetrię zbiornika oraz charakter osadów, a także obecność roślinności podwodnej. Łącznie materiał będzie pobierany na 23 stanowiskach, przy czym na każdym stanowisku zostaną pobrane po 3 podpróby, co w konsekwencji uwzględniając sezonowość poboru prób daje 414 prób.

Badania osadów i wody w strefie litoralu, w celu wykrycia stałych źródeł dopływu zanieczyszczeń, są wykonywane przy użyciu powszechnie stosowanych metod analitycznych (ASA, spektometria). Próby są pobierane przy użyciu sondy rurowej konstrukcji prof. Rutkowskiego oraz aparatu Rutnera.

Określenie presji kormoranów na populację ryb jeziora Wigry jest realizowane poprzez obserwacje terenowe i badania laboratoryjne. W terenie zbierane są wypluwki kormoranów i odchody, które następnie są poddawane analizie. Aby upewnić się, że znalezione w wypluwkach szczątki sielawy pochodzą z Wigier na początku projektu oznakowano narybek sielawy barwnikami fluorescencyjnymi i wpuszczono go do jeziora. Przy znakowaniu wykorzystuje się wiązanie barwników fluorescencyjnych z wapniem i ich trwałe odkładanie się w otolitach. Znalezione w wypluwkach otolity wymagają jednak wcześniejszego oszlifowania.

Do pomiarów prądów w jeziorze jest wykorzystywana metoda Eulera, która polega na obserwacji w określonym stałym punkcie zmian prędkości i przyspieszeń kolejno przemieszczających się elementów analizowanego strumienia. W tych warunkach przyrząd pomiarowy kontroluje dany punkt pola nie zmieniając swego położenia w trakcie całej serii obserwacyjnej. Dokładana ilość i lokalizacja punktów pomiarowych zostanie ustalona po dokonaniu szczegółowej analizy batymetrycznej misy jeziora. Wstępnie wybrano około 20 reprezentatywnych punktów pomiarowych zlokalizowanych wzdłuż głównych osi jeziora, w strefie brzegowej oraz w pobliżu dopływów. Do pomiarów prądów użyty jest dwuwymiarowy prądomierz akustyczny 2D-ACM.