Ochrona gatunków zagrożonych wyginięciem na obszarach chronionych północno-wschodniej Polski

W latach 2004-2005 Stowarzyszenie „Człowiek i Przyroda”, wspólnie z Wigierskim Parkiem Narodowym, realizowało projekt zatytułowany „Ochrona gatunków zagrożonych wyginięciem na obszarach chronionych północno-wschodniej Polski”. Projekt finansowany był ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Programu Małych Dotacji GEF, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku, Fundacji EkoFundusz i Stowarzyszenia „Człowiek i Przyroda”. Cały projekt składał się z kilku części, które dotyczyły: ochrony owadów, ochrony raków, ochrony płazów, ochrony gadów, ochrony nietoperzy oraz części edukacyjno-medialnej.

Cele i uzasadnienie podjęcia projektu

Jednym z ważniejszych zadań, jakie mają do spełnienia obszary chronione jest zachowanie całości systemów przyrodniczych oraz odtwarzanie zniekształconych i zanikłych ogniw rodzimej przyrody. Na tych obszarach szczególną troską należy objąć gatunki roślin i zwierząt, których występowanie z różnych przyczyn jest zagrożone. Równie ważne jest też odtwarzanie populacji zanikłych gatunków oraz eliminowanie czynników, które stanowią zagrożenie dla istnienia rodzimej fauny i flory.

Głównym celem niniejszego projektu była ochrona zagrożonych gatunków zwierząt, a w szczególności: mroczka posrebrzanego, mroczka pozłocistego i nocka łydkowłosego (nietoperze), żółwia błotnego, padalca zwyczajnego, zaskrońca zwyczajnego i żmij zygzakowatej (gady), kumaka nizinnego, ropuchy zielonej i grzebiuszki ziemnej (płazy) oraz owadów błonkoskrzydłych motyla mszarnika jutta.

W Polsce występują 22 gatunki nietoperzy i wszystkie one objęte są ochroną ścisłą. Największym zagrożeniem dla tych zwierząt jest działalność człowieka, który pozbawia ich miejsc służących do rozrodu i hibernacji, uszczupla bazę pokarmową (złożoną głównie z owadów) poprzez masowe stosowanie pestycydów, przyczynia się także do większej śmiertelności nietoperzy, konserwując drewniane części budynków (zamieszkanych przez nietoperze) toksycznymi środkami, np. ksylamitem lub niepokojąc je w czasie zimowej hibernacji. W konsekwencji liczebność tych zwierząt maleje w szybkim tempie na terenie całego kraju. Nietoperze chętnie wykorzystują ziemne piwniczki, jako miejsca do hibernacji. Niestety zły stan techniczny większości tych obiektów nie stwarza odpowiednich warunków dla nietoperzy.

Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego i Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej stwierdzono występowanie 5 gatunków gadów, z których trzy (padalec zwyczajny, zaskroniec zwyczajny i żmija zygzakowata) występują nielicznie. Zwłaszcza liczebność żmii i zaskrońca gwałtownie zmniejszyła się w ostatnim okresie i obecnie gatunki te spotykane są sporadycznie. Na tych terenach jeszcze nie tak dawno występował żółw błotny. Trudno jednoznacznie stwierdzić dlaczego obecnie nie ma go na tym obszarze i czy znalazłby teraz dogodne dla siebie warunki do życia i rozwoju.

Środowiska północno-wschodniej Polski stanowią dogodne miejsca występowania licznych gatunków płazów. Z 18 gatunków tych zwierząt występujących w Polsce, 12 stwierdzonych jest w tej części kraju. Dla niektórych gatunków, w tym dla ropuchy zielonej, kumaka nizinnego i grzebiuszki ziemnej, gwałtownie zmniejsza się ilość miejsc dogodnych do rozrodu. Dzieje się tak przede wszystkim za sprawą czynników naturalnych, do których należy wypłycanie się i silne zarastanie roślinnością niewielkich „oczek” wodnych. W wyniku tego woda w zbiornikach utrzymuje się tylko w okresie wiosennym, stanowiąc swoistego rodzaju pułapkę dla rozmnażających się płazów. Skrzek złożony do wody w okresie wiosennym nie ma szansy pełnego rozwoju i wraz z wysychaniem zbiorników masowo ginie.

Do rodzimych gatunków zwierząt, których areał występowania zmniejszył się gwałtownie w ostatnim okresie niewątpliwie należy rak szlachetny. Jeszcze w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku licznie występował w wielu wodach Suwalszczyzny, a obecnie prawdopodobnie nigdzie nie występuje bez pomocy człowieka. Wigierski Park Narodowy już od kilku lat prowadzi zabiegi czynnej ochrony tego gatunku, przywracając jego obecność w wodach parku. Rak szlachetny jest zwierzęciem wysoce wrażliwym na zanieczyszczenia, a ponadto nie jest odporny na tzw. „dżumę raczą” - chorobę grzybową zawleczoną do Polski z Ameryki Północnej wraz z rakiem pręgowanym. Ten ostatni skutecznie wypiera raka szlachetnego z jego biotopów, będąc odpornym zarówno na zanieczyszczenie, jak i na wspomnianą wyżej chorobę. Dlatego rak szlachetny znalazł się na czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych, ze statusem gatunku umiarkowanie zagrożonego.

Czynna ochrona owadów, a zwłaszcza owadów błonkoskrzydłych i motyli, wśród których jest wiele gatunków zagrożonych i rzadkich już w naszej faunie, nie jest sprawą prostą i wymaga wielu doświadczeń. Rola, jaką odgrywają te owady w środowisku oraz skala zagrożenia ich występowania skłania do podjęcia działań ochronnych. Jedną z grup błonkówek, która odgrywa bardzo ważną rolę w środowisku przyrodniczym są trzmiele.

Problem rozpoznania składu gatunkowego trzmieli, ich areałów występowania, liczebności i zagrożeń był już wielokrotnie podejmowany i jak do tej pory nie doczekał się rozwiązania na szeroką skalę. Istotną przeszkodą był, i jest nadal, brak prostego terenowego przewodnika do przyżyciowego rozpoznawania gatunków. Niektóre gatunki owadów zmniejszyły swój areał występowania w Polsce do zaledwie kilku stanowisk. Jest to wynik działalności człowieka, który często przekształcając środowisko nie uwzględnia wymagań jego mieszkańców. Do gatunków tych należy motyl mszarnik jutta. Obecnie jest to gatunek zanikający, występujący jedynie w Polsce północno-wschodniej. Jest prawdopodobnie reliktem ostatniego zlodowacenia. Od niedawna gatunek ten podlega ochronie ścisłej, a od wielu lat znajduje się w „Czerwonej księdze zwierząt Polski”. Przez Polskę przebiega południowa granica zasięgu tego motyla.

Od pewnego czasu obserwuje się ustępowanie mszarnika jutta z obszaru Polski. Zanikanie jego stanowisk związane jest z degradacją biotopów, w których występuje, czyli podmokłych łąk przy brzegach lasów lub śródleśnych torfowisk z karłowatą sosną. Ze względu na zasięg geograficzny mszarnika (w Polsce przebiega jego południowa granica, a więc są to peryferie areału) oraz nieliczną populację w naszym kraju istnieje obawa, że jego liczebność będzie nadal spadała i w konsekwencji zniknie z naszej rodzimej fauny.

Zanikanie odpowiednich biotopów jest przyczyną zmniejszania się różnorodności gatunkowej również owadów błonkoskrzydłych, związanych z glinianym podłożem. Coraz bardziej utrudniony dostęp tych zwierząt do gliny, niezbędnej im do budowy gniazd, powoduje zanikanie wielu gatunków. Zjawisko to ma zarówno charakter naturalny – następuje zarastanie otwartych przestrzeni i warstwa gliny staje się niedostępna dla tych owadów, jak i antropogeniczny – zabudowania wykonane z gliny, stanowiące miejsce gniazdowania dla owadów, zostają usuwane i zastępowane budynkami z cegły i betonu. Bez pomocy człowieka, który może ułatwić dostęp do gliny, owady te znikną z naszego środowiska.