Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt przed ekspansją obcych gatunków w Wigierskim Parku Narodowym

PROJEKT ZAKOŃCZONY

Cel i uzasadnienie podjęcia projektu

Głównym celem projektu było ograniczenie występowania obcych gatunków roślin na terenie Wigierskiego Parku Narodowego, które zagrażają lub mogą zagrażać rodzimej florze. Za obcy uważany jest każdy gatunek, który występuje u nas, a pochodzi z innych regionów. Wśród tych gatunków roślin (antropofitów) wyróżnia się gatunki przywleczone do nas przed końcem XV w. (archeofity) i gatunki przybyłe w późniejszym okresie (kenofity). Do tych ostatnich zalicza się gatunki bardzo ekspansywne, zdolne do wypierania gatunków rodzimych, m.in.: dąb czerwony, klon jesionolistny, niecierpek drobnokwiatowy, rdest ostrokończysty. Inwazje gatunków obcych stanowią obecnie drugie co do wielkości zagrożenie dla różnorodności biologicznej w skali globalnej. Obce gatunki coraz częściej opanowują siedliska półnaturalne i naturalne i mogą prowadzić do wyparcia gatunków rodzimych.

Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego stwierdzono występowanie licznych gatunków obcych. Część z nich stanowi poważne zagrożenie dla rodzimych gatunków roślin, np. niecierpek gruczołowaty, niecierpek drobnokwiatowy, czeremcha amerykańska czy dąb czerwony. Niektóre obce gatunki roślin spotyka się w ogródkach przydomowych, skąd często rozprzestrzeniają się na większe obszary, tak jest np. z rdestem ostrokończystym. Są też gatunki, które stwarzają duże zagrożenie nie tylko dla rodzimej flory, ale także dla ludzi. Chodzi tu o barszcz Sosnowskiego, który w latach 50-tych XX w. został wprowadzony do Polski jako roślina paszowa.

Barszcz Sosnowskiego jest rośliną niezwykle okazałą, jego łodygi, zakończone kwiatostanem w kształcie baldachu, osiągają nawet 5 metrów wysokości. Kwitnie i wydaje nasiona od pierwszej dekady czerwca do końca lipca. Owocem barszczu są rozłupki zawierające po dwa nasiona, przenoszone przez wiatr i wodę. Jedna roślina może wytworzyć około 20 000 owoców, co daje 40 000 nasion. Nawet przy założeniu, że tylko część z nich wykiełkuje i da początek nowym roślinom, ukazuje to potężny potencjał rozrodczy tej rośliny. Wokół kwitnącego okazu rośnie zwykle kilkadziesiąt tzw. form wegetatywnych. Ta niezwykle ekspansywna roślina tworzy w miejscu występowania zwarte łany, eliminując wszystkie inne gatunki roślin. Powstają jednogatunkowe monokultury, które w sprzyjających warunkach opanowują nawet setki hektarów powierzchni. Zagrożenie dla flory Wigierskiego Parku Narodowego jest tym większe, że barszcz Sosnowskiego rozprzestrzenia się w kierunku obszaru objętego ochroną ścisłą, położonego wzdłuż rzeki Kamionka. Obszar ten został objęty ochroną w celu umożliwienia naturalnej fluktuacji, regeneracji i sukcesji wtórnej w zbiorowiskach łęgu i wilgotnego grądu. Zbiorowiska zlokalizowane w zatorfionej dolinie rzeki Kamionka odznaczają się wysokim stopniem naturalności i dużym zróżnicowaniem. Na zboczach doliny w runie lasu mieszanego rosną rzadkie gatunki kserotermiczne, takie jak: okrzyn szerokolistny Laserpitium latifolium, turzyca pagórkowa Carex montana, naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora, kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum, czyścica storzyszek Calamintha vulgaris, orlik pospolity Aquilegia vulgaris, koniczyna pagórkowa Trifolium montanum, ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum officinale, trzcinnik prosty Calamagrostis neglecta, koniczyna długokłosowa Trifolium rubens, miodunka wąskolistna Pulmonaria angustifolia. Z gatunków objętych ochroną ścisłą spotkać tu można: pełnik europejski Trollius europaeus, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, lilię złotogłów Lilium martagon, przylaszczkę pospolitą Hepatica nobilis, wroniec widlasty Huperzia selago, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłak goździsty Lycopodium clavatum oraz storczyki - kukułkę Fuchsa Dactylorhiza Fuchsie, podkolan biały Platanthera bifolia, listerę sercowatą Listera cordata, listerę jajowatą Listera ovata i gnieźnik leśny Neottia nidus-avis. Z gatunków objętych ochroną częściową występuje m.in. turówka leśna Hierochloë australis i konwalia majowa Convallaria majalis. Wszystkie te gatunki są zagrożone przez ekspansję barszczu Sosnowskiego.

W zdecydowanej większości przypadków nie znamy skali zagrożenia, jakie powodują lub mogą powodować obce gatunki roślin na terenie Parku. Nie wiele wiemy zwłaszcza o roślinach uprawianych w przydomowych ogródkach, a właśnie te miejsca stanowią często źródło rozprzestrzeniania się obcych gatunków. W związku z powyższym założono, że realizacja projektu powinna spełniać kilka celów pośrednich, do których należą:

  • rozpoznanie na terenie Parku składu gatunkowego roślin obcych naszej florze,
  • rozpoznanie miejsc występowania i wielkości populacji obcych gatunków roślin,
  • opracowanie kart informacyjnych o poszczególnych gatunkach obcych, (kenofitach) zawierających opis gatunku, zdjęcie lub rysunek, jego biologię i ekologię, jego wpływ na środowisko itp.,
  • opracowanie tekstu aktu prawa miejscowego nakazującego zwalczanie wybranych gatunków roślin,
  • usunięcie części populacji obcych gatunków roślin, w tym zniszczenie lub znaczące ograniczenie populacji barszczu Sosnowskiego,
  • rozpowszechnienie na terenie Parku i w najbliższych okolicach informacji o obcych gatunkach roślin i zagrożeniu jakie ze sobą niosą.

Opis realizacji projektu

Cały projekt składał się z kilku części: inwentaryzacja, z częściowym usuwaniem, roślin obcych naszej florze, zwalczanie barszczu Sosnowskiego, opracowanie kart informacyjnych dla poszczególnych gatunków roślin inwazyjnych, opracowanie aktu prawa miejscowego nakazującego zwalczanie wybranych gatunków roślin, opracowanie i wydanie broszury o obcych gatunkach roślin, zorganizowanie seminarium na temat obcych gatunków roślin.

Inwentaryzacja, z częściowym usuwaniem, roślin obcych naszej florze

Zadanie to polegało na przeprowadzeniu w sierpniu 2007 roku inwentaryzacji stanowisk obcych gatunków roślin, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Obszarem działania były zarówno tereny leśne, jak i nieleśne leżące w granicach Wigierskiego Parku Narodowego i w bezpośredniej jego otulinie, niezależnie od formy własności. W czasie prowadzenia inwentaryzacji część roślin zielnych (pojedyncze okazy lub ich niewielkie skupiska) usuwano poprzez wyrwanie ich z ziemi. Usunięte rośliny pakowano do dużych plastikowych worków, a następnie spalano w wyznaczonych do tego celu miejscach. Inwentaryzację prowadziły trzy dwunastoosobowe zespoły, przez okres dwóch tygodni, którym przydzielone zostały różne fragmenty Parku.

W następnym roku nadal prowadzone były działania związane z inwentaryzacją obcych gatunków roślin i ich usuwaniem ze środowiska. Prace te prowadzone były głównie w okresie lipiec-sierpień, przez pracowników Pracowni Naukowo-Edukacyjnej oraz studentów odbywających praktyki na terenie Parku.

Informacje dotyczące występowania gatunków obcych, ich rozmieszczenia (łącznie z współrzędnymi geograficznymi) i liczebności zostały przekazane do Pracowni Naukowo-Edukacyjnej, gdzie zapisano je w przyrodniczej bazie danych i szczegółowo opracowano. Wszystkie te dane posłużyły do opracowania (lub uzupełnienia) kart informacyjnych dla poszczególnych gatunków inwazyjnych.

Zwalczanie barszczu Sosnowskiego

Zwalczanie barszczu Sosnowskiego rozpoczęte zostało w 2007 roku i było kontynuowane w roku następnym. Podjęto kompleksowe zabiegi zwalczania barszczu, polegające na:

  • usunięciu 10 cm warstwy gleby na obszarach, na których występował barszcz Sosnowskiego w największym zagęszczeniu,
  • wykonaniu głębokiej orki,
  • wapnowaniu gleby,
  • mechanicznym usuwaniu roślin.

Usunięcie warstwy gleby, w której zdeponowane są nasiona, wykonane zostało na przełomie czerwca i lipca, przy użyciu ciężkiego sprzętu (spychacza, koparki). Ziemia została przewieziona do nieczynnego wyrobiska żwirowego, znajdującego się w obrębie występowania populacji barszczu Sosnowskiego, i zwapnowana. Miejsce składowania ziemi z nasionami będzie co roku szczegółowo monitorowane, a stwierdzone okazy barszczu będą usuwane. Ponadto, co roku ziemia w tym miejscu będzie wapnowana. W miejsce usuniętej ziemi z nasionami barszczu nawieziono nową ziemię. Na terenie plaży nad jeziorem Koleśne w miejsce usuniętej ziemi (zebrano tu warstwę o grubości 15-20 cm) nawieziono żółtego piasku, poszerzając w ten sposób zasięg plaży nad jeziorem. W tym miejscu zaplanowane było zebranie 10 cm warstwy gleby i nawiezienie czarnej ziemi, tak, jak na pozostałych terenach objętych projektem. Użytkownicy plaży nad jeziorem Koleśne (okoliczni mieszkańcy) skierowali do Wójta Gminy Suwałki, który jest właścicielem tego gruntu, prośbę o zmianę zagospodarowania tego fragmentu terenu (poszerzenie plaży). W konsekwencji wszystkie zainteresowane strony (Wójt, Park i wykonawca robót ziemnych) zgodziły się na zaproponowane zmiany. Dla wykonawcy robót ziemnych oznaczało to zebranie większej ilości ziemi i nawiezienie żółtego piasku, również w większej ilości, niż to wcześniej zaplanowano. Jednocześnie jednak w 2008 roku na tym obszarze nie wykonano powtórnej głębokiej orki i wapnowania.

W lipcu 2007 roku wykonano pierwszą (z dwóch zaplanowanych w projekcie) głęboką orkę, na obszarze występowania barszczu Sosnowskiego. Zabieg ten powtórzono w lipcu 2008 roku. W ten sposób zniszczono struktury podziemne barszczu Sosnowskiego, a jednocześnie wymieszano glebę uprzednio zwapnowaną.

Wapnowanie gleby przeprowadzono w lipcu 2007 i 2008 roku, zawsze przed głęboką orką i częściowo po jej zakończeniu. Wszystkie rośliny barszczu, które wykształciły liście w okresie realizacji projektu zostały usunięte mechanicznie i spalone. Usuwano również osobniki barszczu Sosnowskiego, które pojawiały się w wyrobisku żwiru, w którym składowano ziemię z nasionami barszczu.

Opracowanie kart informacyjnych dla poszczególnych gatunków roślin inwazyjnych

Dla wszystkich obcych inwazyjnych gatunków roślin (11 gatunków, w tym nie rozdzielano dwóch bardzo podobnych gatunków nawłoci) zostały opracowane karty informacyjne. Jest to zbiór informacji dotyczący poszczególnych gatunków, zebrany na 4-7 stronach (dla każdego gatunku), zawierający dane o biologii, ekologii i rozmieszczeniu na terenie Parku. Karty wzbogacone są rysunkami, zdjęciami i mapkami z rozmieszczeniem stanowisk. Karty zostały przekazane do Pracowni Naukowo-Edukacyjnej, która będzie je w następnych latach uzupełniała.

Opracowanie programu monitoringu gatunków obcych

Dla gatunków najbardziej inwazyjnych, stanowiących największe zagrożenie dla rodzimej przyrody, opracowano projekt włączenia ich do programu zintegrowanego monitoringu środowiska przyrodniczego, jako podprogram monitoringu gatunków obcych. Dla 6 wybranych gatunków inwazyjnych opracowane zostały szczegółowe zasady prowadzenia obserwacji, z podaniem: lokalizacji powierzchni monitoringowych, częstotliwości obserwacji, zakresu mierzonych parametrów i sposobów opracowywania danych. Analiza liczebności i zasięgu występowania gatunków obcych, wykonywana co roku, pozwoli na ocenę zagrożenia rodzimej flory ze strony obcych przybyszy.

Opracowanie aktu prawa miejscowego nakazującego zwalczanie wybranych gatunków roślin

W przypadku 6 najbardziej inwazyjnych gatunków roślin, wykorzystując ustawę z dnia 13 września 1996 roku o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (D. U. z 1996 r. Nr 132, poz.622), opracowano dla gminy Suwałki projekt uchwały dotyczącej walki z tymi gatunkami roślin. Projekt uchwały został przekazany Wójtowi gminy i będzie przedstawiony Zarządowi. Pomysł zwalczania wybranych gatunków roślin inwazyjnych na drodze prawnej (prawo miejscowe) zyskał uznanie wśród władz miasta Suwałki, które uwzględniły ten problem w najnowszym Planie Ochrony Środowiska dla miasta Suwałki.

Opracowanie i wydanie broszury o obcych gatunkach roślin

W celu rozpowszechnienia wiedzy o obcych gatunkach roślin, występujących na terenie Parku i w najbliższej okolicy, opracowano i wydano w nakładzie 1,5 tys. egz. broszurę „Inwazyjne gatunki roślin w Wigierskim Parku Narodowym”. Broszura zawiera najważniejsze informacje dotyczące najbardziej niebezpiecznych gatunków roślin, z ich charakterystyką, istotnymi cechami rozpoznawczymi (taksonomicznymi), biologią i ekologią oraz metodami ich zwalczania. Broszura zawiera zdjęcia i rysunki pomocne przy identyfikacji gatunku. Publikacja jest nieodpłatnie rozpowszechniona przede wszystkim na terenie gmin znajdujących się w granicach Parku, ale cieszy się również dużym zainteresowaniem w innych częściach kraju. W 2008 roku, wykorzystując środki finansowe GEF, dokonano dodruku broszury w nakładzie 1,5 tys. egzemplarzy.

Zorganizowanie seminarium na temat obcych gatunków roślin

W dniu 8 października 2007 roku odbyło się jednodniowe seminarium, na którym przedstawiono wyniki inwentaryzacji obcych gatunków roślin na terenie Wigierskiego Parku Narodowego. Seminarium zorganizowane zostało na terenie Wigierskiego Parku Narodowego w Krzywem. Podczas seminarium wygłoszono kilka referatów na temat występowania obcych gatunków roślin na terenie Parku, znaczenia tych gatunków dla środowiska przyrodniczego oraz sposobów walki z nimi. W seminarium wzięło udział ponad 40 osób, reprezentujących parki narodowe i krajobrazowe, władze samorządowe z terenu parku oraz lokalną społeczność.

Projekt „Ochrona rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt przed ekspansją obcych gatunków w Wigierskim Parku Narodowym” był realizowany wspólnie ze Stowarzyszeniem „Człowiek i Przyroda”, które pozyskało na ten cel środki finansowe z Programu Małych Dotacji GEF. Stowarzyszenie za wzorową realizację tego projektu otrzymało od GEFu dyplom uznania.